رسانه های مسکو مملو از نقطه نظرات درباره تنش ها در مناسبات دو مرکز قدرت شرق میانه یعنی ایران شیعی و عربستان سنی است. دلیل این تنش ها اعدام شیخ نمر روحانی شیعی به دستور پادشاه عربستان سعودی بود که حوادث بعدی را در ایران و سپس در عربستان به دنبال داشت. در اعتراض به این اقدام عربستان، جمعی از مردم ایران به سفارت عربستان و قونسلگری این کشور در ایران حمله کردند. با این حال سیاستمداران معتقدند که این حوادث تنها بهانه ای برای برهم خوردن مناسبات بین تهران و ریاض بود. اما دلایل اصلی وقوع این مسایل چیست؟ ولادیمیر ساژین کارشناس مسایل سیاسی شرق میانه در این رابطه می گوید: «مناسبات دو کشور هیچ وقت در سطح خوب و دلگرم کننده ای نبوده است. دلیل اصلی این بی اعتمادی دوطرفه دین است. دو کشور با گرایش تشیع و تسنن نسبت به هم با شک و تردید برخورد می کنند. اما امروز اختلاف نظرهای نظری دینی بین اهل تشیع و تسنن تا حد زیادی به سطح دانشمندان برجسته دو مذهب کشیده شده است. امروز اختلافات دو کشور به خاطر تفاوت های شیعه و سنی به سطح جدیدی می رسد، اما ریشه های آن تغییری نکرده است».
ساژین در ادامه توضیح می دهد که اختلاف نظرات قومی — تاریخی بین اعراب و مردمان پارس به گذشته های دور برمی گردد. این مشکلات ایدالوژیک هستند. در انقلاب اسلامی ایران که تعریف خود را از آزادی دموکراتیک دارد، نقش اسلام در تشکیل حکومت و سیاست کشور با پادشاهی عربستان متفاوت است. ایران و عربستان سعودی یکی از تولیدکنندگان اصلی و صادرکنندگان ذخایر انرژی هستند که بی شک آنها را رقیب هم می سازد. این مساله به اختلاف نظرات اقتصادی آنها می انجامد. از طرف دیگر اختلاف نظرهای اساسی دو کشور در مسایل جیوپولتیک به چشم می خورد. ایران و عربستان سعودی هر دو مدعی رهبری در شرق میانه هستند.
به یاد داریم که در طول ده ها سال تهران و ریاض در مناطق مختلف درگیری حضور داشتند. افغانستان موضوع دیگری در روابط دو کشور است. عربستان سعودی از طالبان و القاعده حمایت می کند و ایران با آنها می جنگد. عراق بعد از سرنگونی حکومت صدام نیز به عامل دیگری تبدیل شد. تهران نیروهای شیعی را در کشور تحت کنترل گرفت و ریاض نیروهای سنی مخالف شیعیان را تحت کنترل گرفت. عامل بعدی یمن بود. ایران به شورشیان هوثیتی کمک می کرد و عربستان سعودی دشمن آنها بود. در لیبیا و نهایتا در سوریه نیز وضع به این صورت است که مواضع دو کشور کاملا در نقطه مقابل هم قرار می گیرد. ایران به حمایت از علویان و رئیس جمهور بشار اسد مشغول است و سعودی ها در جبهه مخالف می جنگند.
بنابراین باید گفت که ایران و عربستان سعودی مدت های طولانی مشغول جنگ نیابتی با یکدیگر بوده اند و به طور غیر مستقیم با هم می جنگیدند. هر دو کشور از نیروهای مخالف هم حمایت کرده اند و در واقع درگیری مستقیم داشته اند. در عین حال تهران و ریاض مناسبات دیپلوماتیک، تجارتی و اقتصادی را حفظ کرده بودند. علاوه بر این در سال 2011 جرقه هایی در مناسبات دو کشور مشاهده شد. هر دو طرف توافق کردند که از حمله سیاسی و دیپلوماتیک به یکدیگر خودداری کنند تا ثبات در مناسبات حفظ شود.
مساله مهم این است که شیخ نمر النمر در سال 2012 دستگیر شد اما در سال 2014 محکوم به اعدام شد. چرا در این زمان چنین حکمی را صادر کردند. چرا اوایل سال 2016 ریاض تصمیم گرفت حکم را به اجرا درآورد؟
این احتمال وجود دارد که تصمیم ریاض به برنامه اتمی ایران و امضای موافقتنامه ارتباط داشته باشد. ریاض مخالف این موافقتنامه بود. زیرا امضای موفقیت آمیز این سند به معنای شروع لغو تحریم های اقتصادی و پولی از ایران است. با برداشته شدن تحریم ها ایران فرصت های جدیدی پیدا کرده و از انزوای سیاسی — اقتصادی بیرون می آید.
تقویت موقعیت رقیب اقتصادی و سیاسی به نفع ریاض نیست. به ویژه باید در نظر داشت که فعالیت ایران در جوامع شیعه کشورهای عربی منطقه بیشتر می شود. 15% جمعیت عربستان سعودی اهل تشیع هستند. جمعیت غالب در بحرین و عراق نیز از اهل تشیع هستند و مواضع جدی در کشورهای عربی دارند. سعودی ها پیش بینی می کنند که قدرت گرفتن ایران شیعی می تواند امکانات پولی، اقتصادی و نظامی ایران را بیشتر کند.
علاوه براین، ایران پس از خروج از تحریمات، صادرات نفت را از سر می گیرد و این مساله به ضرر عربستان سعودی تمام می شود.
ریاض اجازه چنین چیزی را نمی دهد. ریاض با اعدام روحانی شیعی واکنش ایرانیان را برانگیخت و یادآوری کرد که می تواند چنین بازی هایی به راه بیندازد. متاسفانه در تهران زود تسلیم تحریکات شدند و دیر به نتیجه رسیدند که حلمه به سفارتخانه و قونسلگری یک اشتباه بوده است.
سعودی ها از این فرصت بهره بردند. آنها ایران را محکوم کرده و برخی کشورهای عربی از جمله بحرین، سودان، کویت و جیبوتی نیز در حمایت از عربستان روابط خود را قطع کردند. در عین حال، عربستان سعودی و بحرین تمام پروازهای خود را با ایران متوقف ساخته و امارات متحده عربی مناسبات خود را تا پایین ترین حد ممکن کاهش داد.
ریاض در مقابل کشورهای غربی و ایالات متحده امریکا نشان می دهد که رفتار ایرانیان نادرست بوده و نباید با آنها رابطه داشت و در ثانی، عرب ها در مقابل رفتار پارس ها با هم متحد هستند.
رهبر ایران در شرایط موجوده مشغول اتخاذ اقداماتی برای پائین آوردن تنش هااست. مقامات ایران حمله به سفارتخانه را محکوم کرده و سعی کردند خود را از این جریان کنار بکشند. به خاطر حمله به سفارت خانه 60 نفر دستگیر شده و تحقیقات همچنان ادامه دارد. وزیر داخله نیروهای پولیس را به خاطر سکوت در مقابل این رفتار و عدم جلوگیری از حمله افراد محکوم کرده و برخی از کارکنان اداره پولیس را برکنار نمود.
کاملاً روشن است که امروز تهران تمایلی به وخیم شدن وضعیت خود در منطقه ندارد و نمی خواهد دستاوردهای خود را در عرصه بین الملل از دست بدهد.
اما متاسفانه به اعتقاد ساژین جنگ سرد و روانی بین ایران و عربستان سعودی همچنان ادامه دارد. اما همه امیدوار هستند که این اختلافات به درگیری مستقیم دو کشور ختم نشود. برای همین نیاز به بازی ظریف دیپلوماتیک و نیروهای خارج از منطقه وجود دارد.
بی تردید بحران بوجود آمده در روزهای اخیر بین تهران و ریاض به منفی ترین شکل خود بر مسایل شرق میانه و موضوع مرکزی آن یعنی سوریه تاثیر می گذارد و این نقطه قابل انفجار را دچار تنش می کند.
