توقف صادرات افغانستان از بندر چابهار/ آیا دستیابی افغانستان به مسیر آزاد تجاری محدود شد؟

هر چند هنوز از روابط طالبان و امارت اسلامی آنها با کشورهای همسایه و منطقه چیزی مشخص نبوده و فعلا سیاست‌های تجاری افغانستان جدید معلوم نیست، اما آنچه که رخ داده این است که از 3 ماه پیش تاکنون، روند صادرات کشور از مسیر بندر چابهار متوقف شده است.

 بندر چابهار در ولایت سیستان و بلوچستان ایران واقع گردیده و یکی از مهم‌ترین چهارراه‌های کریدور شمال- جنوب تجارت جهانی و نقطه اتصال منافع افغانستان، هند و ایران است. چابهار نزدیک ترین مسیر به آب های آزاد برای کشورهای آسیای میانه از جمله افغانستان می باشد که محصور به خشکه هستند.

یونس مومند، سرپرست اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان گفت: به  علت مشکلات د ر  بندر  نواشیوای  هند بازرگانان صادرات از این بندر  را متوقف کرده اند.

براساس آمار اتاق تجارت و سرمایه گذاری افغانستان ،از طریق این بندر ، هر 15 روز یک کشتی حامل مواد غذایی به افغانستان انتقال می‌یابد، اما صادرات هنوز هم متوقف است.

• دلایل قطع صادرات چه چیزی بوده می‌تواند؟ مسیر دور زدن از چابهار برای بازرگانان افغان چقدر هزینه دارد؟ آیا صادرات در مسیر قدیم از سر گرفته خواهد شد؟

 استاد محمد علی مشعل، استاد دانشگاه و کارشناس مسایل اقتصادی افغانستان در صحبت با اسپوتنیک می‌گوید،، طوری که به همه روشن است افغانستان در پهلوی شکست سیاسی، با یک شکست ساختاری جدی دچار شده است. روند صادرات افغانستان پیش ازاین نیز چندان رونق نداشت و وابسته به کالا های بود که منافع آن بیشتر به کشور دوم برمی‌گشت تا به افغانستان.

«این اواخر بنابر عدم موجودیت یک میکانیسم واضح و شفاف و همچنان بنابر بی توجهی "امارت اسلامی" به این امر و در اولویت قرار ندادن مسایل اقتصادی افغانستان، کشور های منطقه که منافع شان به گونه‌ی با افغانستان از ناگذیری گره خورده، وادار شده اند که با دور زدن از افغانستان، به کشور های همسایه روبگردانند. این موضوع باعث شد که اقتصاد شکننده افغانستان که نیازمند همین روابط تجارتی اندک بود، با فروپاشی جدی مواجه شود. برای اینکه  همین روابط اندک نیز بتواند کم از کم ابراز موجودیت بکند، افغانستان باید در منطقه اقلا  ثابت کند که در پهلوی نا امنی ها قادر است اهمیتی برای کشورهای همسایه داشته باشد.»

یکی از راه های نجات اقتصاد افغانستان از فروپاشی، حفظ منافع مشترک اقتصادی کشورهای منطقه در داخل افغانستان بود. این فرصت ها با از میان رفتن و مسدود شدن مسیر های تجاری، هزینه ای زیادی را هم برای افغانستان و هم برای کشور های دیگر شامل این روابط به همراه دارد.

« کشورهای که با افغانستان همکاری های تجاری داشتند و به گونه‌ی منافع اقتصادی آنها به افغانستان وابسته بود، اکنون با بوجود آمدن بی ثباتی بیشتردر افغانستان، وادار شدند جایگاه افغانستان را با کشور های دیگر، مثلا با پاکستان تعویض کنند. به گونه‌ی مثال بندر بهادر پاکستان توانسته جایگرین بندر چابهار شود. بنابراین موارد بالا میـتواند در پهلوی شالوده های سیاسی، شالوده های  اقتصادی افغانستان را  نیزبا چالش مواجه کند.»

 این آگاه مسایل اقتصادی در ادامه افزود، یک سال پیش زمانی که تلاش می‌شد مشکلات بندر چابهار مورد بررسی قرار بگیرد، نبود یک سیستم مالی فعال در بندر از مشکلات اساسی بود. ولی این اواخر زمانی که فروپاشی اقتصادی در افغانستان اتفاق افتاد و سیستم پولی و نظم بانکداری برهم خورد، این موارد نیز با مشکل قبلی این بندر علاوه شد.

«در کشور های پیشرفته، پول نقد در تبادلات تجاری کمتر استفاده می‌شود و پرداخت ها بیشتر از طریق بانک ها صورت می‌گیرد. بنابراین نبود سیستم بانکی باعث می‌شود که تجارت کاملا فلج شود. از سوی دیگر در داخل افغانستان یک مفکوره در حال شکل گیری است که سیستم بانکی را از "بانک به بالشت"  مبدل کرده و مردم به بانک ها بی باور شده اند و پول های شان را در خانه نگهداری می‌کنند. زمان زیادی لازم است تا مردم دوباره اعتبار کنند و پول های شان را در بانک نگهداری کنند. این موارد شامل آسیب های جدی و مرتبط با این موضوع "تجارت افغانستان" هستند.»

آقای مشعل در ادامه گفت، صادرات افغانستان پیش ازاین نیز فقط کالا های مواد خام و نیمه کاره بود. بدین معنا که منافع بیشتر ازاین روابط را کشور های دریافت می‌کرد که  این کالا ها و مواد نیم کاره را به محصولات "کارتمام" تبدیل  می‌کردند و ارزش افزوده را  نیز همین کشور ها دریافت می‌کردند.

 «افغانستان با رکود صادرات مواجه است و حتا گفته می‌توانیم که  دچار "سوء صادرات"  شده است. بدین معنا که کشورهای فرصت طلب مثلا پاکستان، کالا های افغانستان را در شرایطی قرار داده که با اندک ترین قیمت بتواند آنها را خریداری کند. چنین تبادل کالا چندان مفاد جدی ندارند، اما بازهم بیانگر یک مسیر برای اقتصاد افغانستان است  که نشان می‌دهد این مسیر می‌تواند بهبود یابد. نبود این فرصت ها قطعا چالش‌زا و زمان براست، آسیب های آن همین اکنون نیز محسوس است.»

کارشناس در اخیرتأکید کرد که مشکل اصلی، مشکل مسیر نیست، بلکه مشکل اصلی در شرایط کنونی، نبود تولید و فروپاشی بنیه های اقتصادی و فلج شدن چرخه تولید در افغانستان است. مسیر های ترانزیتی همواره با تواجه به منافع اقتصادی کشورها می‌تواند باز و بسته شود. به عباره دیگر زمانی که ایران احساس کند که باز بودن بندر چاه بهار منافع اقتصادی خوبی برای آن کشور می‎آورد، طبعا آنرا باز گشایی خواهد کرد. 

در همین حال خان جان الکوزی  معاون اتاق تجارت و صنایع افغانستان نیز در صحبت با اسپوتنیک گفت که  بازرگانان افغان با توجه به اهمیت بندر چابهار، خواستار ادامه صادرات کالاهای شان از طریق این بندر هستند. وی می‌گوید که برخی مشکلات دربندر چابهار موجود است و جانب هند این بندر را مسدود نموده است. وی به علت توقف صادرات کالاهای  افغانستان از بندر  چابهار اشاره ای نکرد.

 «میان هند، ایران و افغانستان توافقنامه‌ی همکاری برای ترانزیت  کالا موجود است. پیش ازاین مشکلاتی دراین رابطه موجود نبود، اما اکنون با رویکار شدن حکومت جدید طالبان، جانب همانند گذشته چندان علاقمند همکاری از طریق این بندر نیست و تجارت با آن کشور با گذشت هر روز کاهش یافته است. همچنان پولی که برای انتقال مواد از طریق بندر واگه نیاز است نیز به وقت معین در دسترس تاجران قرار نمی‌گیرد که دلیل آن  احتمال دارد مسائل سیاسی باشد. ما امیدوار هستیم که مقامات طالبان بتوانند موضوعات مربوط را هرچه زودتر حل کنند.»

معاون اتاق تجارت و صنایع افغانستان گفت، چابهار بندری بود که پیش ازاین نیز زیاد مورد توجه قرار نداشت و فقط صادرات افغانستان از طریق آن صورت می‌گرفت. وارادات به افغانستان بیشتر از راه بندر عباس ایران وارد کشور می‌شد و دراین اواخر بندر واگه نیز فعال است که واردات از بندر واگه نیز اجرا می شود.

«صادرات امسال نسبت با سال گذشته افزایش داشت و به بیش از800 میلیون دالر رسید  و تا آخر سال ممکن است این رقم به یک میلیارد دالر افزایش یابد. سال گذشته به دلیل محدویت های کرونایی صادرات کشور کاهش داشت. صادرات افغانستان مشخص است که 10 تا 12 محصول را دربر می‌گیرد و شامل انواع میوه های خشک و تازه، قالین و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی است و تجارت این مواد به گونه‌ی عادی جریان دارد.»

آقای الکوری گفت، هنوز روشن نیست که فعالیت از طریق این بندر چه زمانی از سرگرفته خواهد شد اما موضوع اساسی این است که تلاش برای ادامه صادرات کالاهای کشور از  مسیر بندر چابهار ادامه دارد. هند مکلف است که کشتی های حامل کالا های تجارتی را اجازه عبور دهد.  

«بدون شک مسدود بودن بندر برای افغانستان هزینه های زیادی را به همراه دارد. بنا بر اصول تجارت استفاده از از راه های بدیل ممکن نیست و این مشکل باید حل شود. اموال تجارتی افغانستان از بندر کراچی به چاه بهار و از آنجا به افغانستان منتقل می‌گردد و این نزدیکترین بندر است که مسدود بودن آن تجارت افغانستان را با کاهش 10 تا 15 فیصدی مواجه می‌سازد.»

گفتنی است تحولات اخیر در افغانستان یکی از چالش‌های اساسی بر سر راه پروژه  چابهار می‌باشد. هند برای رقابت با چین و پاکستان در بندر گوادر و همچنین حفظ نفوذ منطقه ای خود، به طرح توسعه بندر چابهار نگاه ویژه‌ای دارد تا با دور زدن پاکستان یک مسیر تجاری ایمن از هند به افغانستان و اروپا برای دسترسی به بازار پرکشش آنها فراهم کند، اما اکنون با به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، برجستگی و اهمیت این پروژه ممکن است برای هند از دست رفته باشد.